ZEYNEP CANDAN AKTAŞ/ Günümüzde sermaye piyasalarında teknoloji, bütün işlemlerin anlık yapılmasına izin verse de yerleşen uygulamalar, yıllar öncesinin tasarımlarının halen yatırımlarımıza yön vermesine neden oluyor. Şöyle düşünelim: 25-30 yıl öncesinde hisse senetleri fiili dolaşımdayken, seans salonunda alım-satım yapılıyor; 2 gün sonrasında da bu alım-satımların takasları gerçekleşiyordu. Neden böyleydi? Çünkü; güvenlik riski nedeniyle, işlemler gerçekleştikten sonra yatırımcılar sattıkları hisse senetlerini aracı kuruma teslim ediyor, alıcılar da gereken nakdi yatırıyordu. İki gün sonra, borsa nezdindeki takas bölümünde, bütün aracı kurumlar sattıkları hisse senetlerini karşı kurumlara teslim ediyor, yatırımcılarının aldığı hisse senetlerini de karşı kurumlardan teslim alarak, şirket merkezindeki kasalarına yerleştiriyorlardı. Dolayısıyla hisse senedi alım-satım işlemi ile hisse senetlerinin fiziki teslimatı arasında iki günlük zaman farkı olması çok yerinde bir uygulamaydı. Ama günümüze geldiğimizde, artık fiziki olarak basılmış hisse senedi, borçlanma aracı vb yok. Bütün menkul kıymetler MKK (Merkezi Kayıt Kurumu) nezdinde kayden tutuluyor. Alım-satımı yapılan menkul kıymetler yatırımcıların hesaplarına kayden aktarılıyor. Peki öyleyse, neden piyasada hala valör süresi veya takas süresi uygulanıyor? Düzeltilebilir mi, evet düzeltilebilir ama bu; piyasadaki bütün kurumların, borsadan, aracı kurumlara; Takasbank'tan MKK'ya kadar, işleyiş sistemlerinin yeni baştan tasarlanması anlamına geliyor.
Peki, valör süresini anladık. Valör süresi, kısaca satılan menkul kıymetin alıcıya teslim edilmesi, alıcının da nakdi yatırması için gereken süre, yani takas süresi demek. Şimdi fonlara gelelim: Fon paylarını sattığımızda neden valör veya takas süresine ihtiyaç var? Gelin, fonların arka planına bakalım:
YATIRIMCI FON PAYINI SATIŞ TALİMATI VERDİĞİNDE
Yatırımcı fon payı satış talimatı verdiğinde; aslında fon payını fona iade ediyor. Yani dolaşımdaki pay sayısını azaltıyor. Peki, iade edilen bu fon paylarının bedeli nereden ödenecek? Tabi ki, fonun portföyünden. Yatırımcıya ödenecek nakit, fonun portföyünden alınacağı için fon yöneticisi de fonun portföyündeki varlıklardan; örneğin, hisse senetlerinden satış yapıyor ve nakit sağlıyor. Peki, bu nakit fonun portföyüne ne zaman giriyor? Fon portföyünden satılan hisse senetlerinde takas süresi iki gün olduğundan, fonun portföyüne de nakit iki iş günü sonra giriyor.
Fon yöneticisi hisse takas süresinin ardından, elde edilen nakdi, fon portföyünden alıyor, BES şirketi üzerinden geçirerek, fon payını satan yatırımcıya ödüyor. Ne oldu, yatırımcı fon payını satma talimatı verdiğinde, arka planda sermaye piyasalarının geleneksel takas süreleri çalıştı. Fonun portföyünden satılan hisse senetleri karşılığında iki gün sonra nakit alındı ve bu nakit BES katılımcısının hesabına talimat verdikten iki gün sonra aktarıldı.
YA FON PAYI ALIŞ TALİMATI VERİLİRSE…
Günümüzde aracı kurumlar, piyasalardan alım yapacak olanların hesaplarında, talimat tutarı kadar nakit bulunmasını istiyor. Yatırım fonu katılma payları da menkul kıymet olduğundan, katılımcı alım talimatı verdiğinde hesabında nakit bulunması gerekiyor. Katılımcı fon alış talimatı verdiğinde, bireysel emeklilik şirketi üzerinden, bu talimat portföy yöneticisine aktarılıyor. Portföy yöneticisi de sermaye piyasalarından, fonun portföyüne, menkul kıymet alımı yapıyor. Katılımcının parası fonun üzerinden, sermaye piyasasına akmış oluyor, karşılığında yatırım fonunun portföyüne menkul kıymet giriyor, fonun portföyü büyüyor.
FON DAĞILIM DEĞİŞİKLİĞİ
Bireysel emeklilik sisteminde katılımcılardan gelen katkı payları iki gün içinde tercih edilen fonlarda yatırıma yönlendiriliyor. Yani BES katılımcılarının hesaplarında nakit tutulamıyor. Nakitler mutlaka fonlara bağlanıyor. Öyleyse, bu katılımcı fonlarında nasıl değişikliğe gidecek? Tahmin ettiğiniz gibi mevcut fon dağılımını değiştirmek isteyen katılımcı, önce fon satışı, sonra fon alışı yapacak.
TALİMAT SAATİ
BES katılımcıları; şirketlerin sundukları uygulamalar, internet hesapları ve müşteri hizmetleri aracılığı ile istedikleri zaman fon dağılım değişikliği, yani fon payı alım-satım talimatı verebilirler. BES şirketleri en son talimat verme saatini iş günlerinde saat 11 ile 13:30 arasında belirleyebiliyor. Ama katılımcılar kendilerini saat 11'e göre ayarlar ise, tek tek fonların talimat saatlerini kovalamakla uğraşmazlar. İş günlerinde saat 11'e kadar verilen talimatlar, bir sonraki işgünü ilan edilen fon fiyatlarından gerçekleştiriliyor. Saat 11'den sonra verilen alım talimatlar ise bir sonraki işgünü verilmiş kabul edilerek, talimatın verilmesini takip eden ikinci işgünü ilan edilen fon fiyatlarından gerçekleştiriliyor.
ÖNCE SATIŞ
Fon payı satışı talimatı verildiğinde yukarıda anlattığımız arka plandaki işlemler çalışıyor ve valör gününün sonunda BES katılımcısının hesabına, fon paylarının satışı karşılığında nakit yatıyor. Fon satımlarında valör süresi üç iş gününe kadar uzayabiliyor. Genellikle para piyasası fonları, kıymetli maden fonları, borçlanma araçları fonları, standart fonların satışında valör süresi bir işgünü olarak uygulanıyor. Hisse senedi fonları, endeks fonlar, karma fonlar ve değişken fonların çoğunda satışta valör süresi iki iş günü. Yabancı piyasalara yatırım yapan fonlar ve dış borçlanma araçları fonlarında da satım valörü üç işgünü olarak uygulanıyor.
SONRA ALIŞ
Takas işlemleri işgünlerinde saat 14,30'da sonuçlandığından ve BES şirketlerinin talimat kabul saati geçtiğinden, alım talimatı yerine getirilemiyor ve fon satışından elde edilen nakit bir gece likit fon benzeri bir fonda nemalandırılarak, ertesi iş gününde yatırımcının tercih ettiği fonda alım talimatı veriliyor. Alım talimatı verilen fonun yöneticisi gelen nakit ile fonun portföyüne menkul kıymet alımı yapıyor ve arka planda fon varlıklarına ilişkin takas işlemleri iki gün sonra gerçekleşiyor. Peki, BES katılımcısının hesabına fon payı ne zaman geçiyor? BES fonlarında alım valörü genellikle bir gün olduğu için talimat verilmesinin ertesi gün iş gününde fon payları saat 14:30'da katılımcının hesabına geçiyor.
YÖNETMELİK NE DİYOR?
BES fonlarının alım satımında uygulama böyleyken, Bireysel Emeklilik Sistemi Hakkında Yönetmeliğin 10 madde 4. Fıkrası aşağıdaki şekilde:
'Şirket, fon dağılımı değişikliği işleminin mümkün olan en kısa sürede gerçekleştirilmesini teminen, alışı yapılacak fonların alım talimatı tarihlerini, satışı yapılacak fonların nakde dönüştürülme sürelerini dikkate alarak belirler. Değişiklik işlemleri, değişikliğe konu fonlardan valör süresi en uzun olana göre belirlenen tarihte tamamlanır. Şirket, katkı paylarının fonlar arasında paylaştırılması sırasında ortaya çıkan artık değeri en aza indirmek üzere gerekli tedbirleri alır.'
Bu ifade bize fon dağılım değişikliği işleminin; değişim yapılacak fonların en uzun valör süresi ne ise, o zaman zarfında bitirilmesi gerektiğini söylüyor. Peki, bu yönetmelik ortada iken, fon dağılım değişikliği için neden halen önce satım valörü sonra alım valörü bekleniyor, bilen var mı?
