ALEV RİGEL "Gaslighting", mecazi olarak farklı bir anlamda kullanılıyor. Anlamı, kişinin kendi gerçekliğini sorgulamak için karşısındakini kendi yararına manipüle etmesi. Bir başka deyişle karşısındakini kendi çıkarına kullanması, kontrol etmesi ve değişik şekillerde etkilemesi. "Birini, psikolojik araçlarla, kendi sağlığından şüpheye düşürecek derecede manipüle etme" olarak da tarif edilebiliyor. Bir çeşit konuşma dili. İngilizce'de 2010'larda popüler olmaya başladı. Bunu yapan kişi de "gaslighter" (gazlayıcı) olarak anılıyor. İngiltere'de 1938'de popüler olan "Gas Light" adlı bir tiyatro oyunundan günümüze geldi. 1944'te Hollywood tarafından sinemaya da uyarlandı. Başrollerini Fransız asıllı Amerikalı aktör Charles Boyer (1899-1978) ve hem Avrupa hem ABD sinemasının İsveçli aktrisi Ingrid Bergman (1915-1982) oynamıştı. Tiyatro oyununda da filmde de Gas Light'ın masum bir anlamı vardı. Kuruntulu koca, karısını evde yalnız bıraktığında, gaz lambasının dışarıdan görünen titrek ışığına göre hareket ediyordu. Aslında koca, bazı hileler yoluyla karısının akli dengesinin yerinde olmadığına dair ikna kabiliyetini de kullanmaya çalışıyordu. Böylece onu manevi olarak "çalabilecekti". Gaslighting, 50 yıldan fazla bir süre popüler bir tanımlama olmayı başaramadı.
Amerikan gazetesi New York Times, 1995 yılında kelimeyi kullandı ama bir etkisi olmadı. Bu kelimenin, sonraki 20 yıl içinde, medyada kullanım sayısı iki elin parmaklarını geçmedi. Amerikan Diyalekt Derneği, 2016'da Gaslighting'i 2016 yılında, en kullanışlı yeni kelime olarak kabul etti. Seçimi yapan kuruluş; Merriam-Webster sözlüğü. Şirket, 1831'de George ve Charles Merriam tarafından kurulmuştu.
KAFA BULANDIRIRLAR
Gaslighting tekniğini kullananlar, ne gibi taktikler uygular? Her şeyden önce kurbanını, anlamıyormuş gibi davranır. Kurbanı, her şeyi doğru hatırlamış olsa da kurbanın hafızasını şiddetle sorgular. Engelleme ve yönlendirme taktiğini kullanarak konuşmayı değiştirir, kurbanının kafasını bulandırmaya çalışır. Kurbanını, kendi düşüncelerinin önemli olmadığına inandırır. İstismarcı, gerçekten olmuş olayları unutmuş gibi yapar, önemli vaatler vermişse bunları reddeder veya erteler. İstismarcı, her şeyi kendi yararına kullanır. Karşısındaki için de yapay engeller oluşturur. Günümüz psikologlarına göre "gaslighting", tehlikeli boyutlara ulaşabilir. Bunun sonucu, hedefin intihara sürüklenmesidir.
Gaslighting, bir defaya mahsus bir beyin yıkama değil. Sürekli dinleyen hedef kişi, anksiyete bozuklukları, depresyon ve düşük benlik saygısı gibi semptomlar sergileyebiliyor. Madde bağımlılığı (alkolizm), duygudurum bozuklukları, kişilik bozukluğu, nörogelişimsel bozukluk gibi belirtiler de görülebiliyor. Mağdurlar, kendi gerçekliklerini doğrulamak için başkalarına ihtiyaç duymadıklarını ve kendi gerçekliklerini tanımlarken güven kazanmaları, en azından özgüven sahibi olmaları gerektiğini öğrenmeli.
MODERN İLETİŞİMLE BAŞLADI
2008'de, "State of Confusion: Political Manipulation and the Assault on the American Mind" (Karışıklık Durumu: Siyasi Manipülasyon ve Amerikan Aklına Saldırı) adlı kitabın yazarı Bryant Welch, Amerikan siyasetinde "gaslighting" yaygınlığının modern iletişim çağıyla başladığını iddia ediyor. Yazara göre "gaslighting", doğrudan modern iletişim, pazarlama ve reklam tekniklerini, uzun süredir devam eden propaganda yöntemleriyle harmanlamaktan ortaya çıkıyor. Siyasi "gaslighting" tekniklerinin geçmişte hatırlanan örnekleri var:
* 1970'lerde ve 1980'lerde sosyalist Doğu Almanya'da devlet güvenlik servisi Stasi tarafından kullanılan psikolojik taciz teknikleri, bu yöntemin bir parçasından başka birşey değildi.
* ABD'de 1995'te Bill Clinton yönetiminin, rakip Newt Gingrich'i, şikayetlerde bulunması için kendisini kışkırtmayı amaçlayan küçük tacizler kullanması da gaslighting taktiğiydi.
* Amerikalı gazeteciler, eski başkanlardan Donald Trump'ın hem seçimler sırasındaki eylemlerini hem de başkanlık dönemini tanımlamak için "gaslighting" yöntemlerine başvurdular.
* Rus ajanlar, 2017'deki Kırım Krizi sırasında siyasi grupların güvensizliğini kendi lehlerine dönüştürmek için aynı taktikleri kullandılar.
* 2019'da Amerikan televizyon kanalı CNN'in gece haberleri sunucusu Anderson Cooper, "360 derece" adlı programında, politikacıların haberlerde söylediği yalanlarla ilgili olarak 24 bölüm hazırlayıp sundu. Programın adı; "Onları Dürüst Tutacağız: Gaz Işığını Sizler için Açık Bırakacağız" idi.
Pekiyi, insanlar bu taktiğe neden başvururlar? Cevabı çok basit: Karşısındakinden daha güçlü olduğunu sezdirmek için.
SEÇİLEN DİĞER KELİMELER
Dünyanın önemli sözlüklerinin hepsi bu kelimeyi mi seçti acaba? Hayır. Oxford English Dictionary'nin seçtiği kelime "Metaverse" oldu. "Sanal evren" olarak internetin varsayımsal bir yinelemesi. Kelime aslında, 1992'de ortaya çıktı. Ama biz son birkaç yıldır duyuyoruz. Bilim kurguda sanal gerçeklik (Virtual Reality) ve artırılmış gerçeklik (Augmented Reality) kullanımıyla sosyal bağlantılara odaklanan üç boyutlu sanal dünyalardan oluşan bir ağ bu.
Cambridge Dictionary'nin sözcüğü ise, "Homer" oldu. Simpson'lar dizisinin Homer'i değil. Bu bir beyzbol deyimi. Topa oyun alanının dışından vuruyorsanız ve aynı anda tüm üslerin etrafından başlangıç üssüne koşabiliyorsanız "home run" (homer) puanı aldınız demektir.
Collins Dictionary'nin seçtiği kelime ise "Permacrisis". Sürekli kriz anlamındaki bu sözcük, insanlığın yüz yüze olduğu siyasi istikrarsızlığı, Ukrayna'daki savaşı, iklim değişikliğini, zorlaşan hayat şartlarını sembolize ediyor.
ABD'de ve İngiltere'de pek çok sözlük, kendi "Yılın Kelimesi"ni seçerken bu işi ilk başlatan sözlüğün Alman Langenscheidt olduğunu söylemek şaşırtıcı gelebilir. Yaşı 60'ı geçenlerin orta öğrenimde sadece Langenscheidt sözlükleri vardı. Bu sözlük, 2008 yılından bu yana Yılın Kelimesi'ni seçiyor. Söz konusu yılda yaptığı ilk seçim, "Gammelfleischparty" idi. Yani "Bozuk Et Partisi". Kimse alınmasın ama "30 yaş üstü" insanların yaptığı partilere bu ad veriliyor.
GASLIGHTING ÖRNEKLERİ
Bu taktiği uygulayan kişiler; açıkça yalan söylerler, kanıtınız olmasına rağmen bir şey söylediklerini inkar ederler, size yakın ve değerli olanı cephane olarak kullanırlar. Sizi zamanla yıpratırlar. Eylemleri sözleriyle uyuşmaz. Kafanızı karıştırmak için olumlu pekiştirme yaparlar. Örneğin:
* "Böyle olmadı"
* "Bu, senin kendi hatan"
* "Böyle yaptım, çünkü sana yardım etmeye çalışıyordum"
* "Bu, o kadar büyütülecek birşey değil"
* "Konu hakkında çok fazla şey düşünüyorsun"
* "Bu sadece bir şakaydı"
* "Çok duygusal davranıyorsun"
(Bu sözlerden birini veya birkaçını duyuyorsanız, gaslighting taktikleriyle karşı karşıyasınız demektir. Dikkatli olun.)
