ALEV RİGEL Amerikan Doları'ndan söz ediyoruz. Bütün dünyaya hükmeden bu para biriminin, bir zamanlar, pul kadar bile değerinin olmadığına inanabiliyor musunuz? Fransız gazeteci ve tarihçi Rene Sedillot (1906-1999), "Dünya Tarihine Genel Bakış" (Survol de L'Histoire du Monde) adlı kitabında, 1780'lerin Amerika'sında bir berber dükkanı sahibinin, duvarlarını kağıtla kaplamak yerine, dolar banknotlarıyla kaplamanın daha ucuza çıkacağını hesapladığını ve uyguladığını yazar. Berberin ne kadar kazançlı çıktığını bilemiyoruz ama bu örnek, doların nereden nereye geldiğini gösteren tarihi bir gerçek. Dolar, günümüzde de duvar kağıdı. Ama sadece bilgisayarların ekranlarında "wallpaper" olarak (Artık "desktop background" deniyor). Doların günlük yaşantımızdaki yeri ve etkisi hakkında hepimiz az çok fikir sahibiyiz. Biz burada, doların bilinmeyen yönlerini satır başlarıyla anlatmaya çalışacağız. Amerikan dolarından kısaca "dolar" olarak söz edeceğiz. Turumuza başlayalım mı?
* 16'ncı yüzyılda, bugün Çek Cumhuriyeti içinde yer alan Bohemya bölgesinin kontu Schlick olmasaydı bugün dolar diye bir para birimi olmayabilirdi. Schlick, "Joachimstal" adı verilen vadiden çıkarılan gümüşle para basmaya başladı. Adını da "Joachimtaler" koydu. Almanlar kelimeyi "Taler" olarak kısalttı. Danimarka, İsveç, Norveç, Hollanda, Macaristan ve pek çok ülke, bu para birimini benimsedi ve kendi dillerinde yazıp telaffuz etmeye başladı.
* Para, Amerika kıtalarına geçmekte gecikmedi. ABD'nin yanı sıra Meksika, Peru ve Bolivya'da kullanılmaya başlandı. Bir ticaret para birimi olduğundan itibarı yükseldi. ABD'nin yeni para birimi olmakta gecikmedi.
* Amerikalılar bu para birimini, Kuzey Amerika'yı istila eden İngilizlere karşı, fon oluşturmakta kullandılar. "Dollar" adını verdikleri parayı 12 alt birime böldüler. O zamanlarda ondalık sistem yoktu. İngilizlerin para birimi Pound'un da 12 alt birimi vardı.
* Birleşik Devletler Darphanesi, 1792'de madeni para basmaya başladığında bir düzen oluşturulmaya çalışılmıştı. Çünkü o zamanlar her eyalet (13 eyalet vardı) kendi farklı parasını kullanıyordu ve birim pound'du. Massachusetts Pound'u, New Jersey Pound'u, North Carolina Pound'u gibi.
* Amerikan Devrimi'nden sonra İspanyol doları cinsinden Kıta Para birimi (Continental currency) çıkarılmaya başlandı. Ancak savaşlar sırasında çok kötü değer kaybına uğradı. O zamanlar bazı malların fiyatı için "Bir Continental bile etmez" sözleri çok duyuluyordu.
* Hem İngilizlere karşı verilen mücadeleyi, hem Meksika-Amerika Savaşı'nı, hem de İç Savaş'ı finanse etmeye çalışmak için çok fazla para basıldı. Ekmek almak için bir kova kağıt para kullanıyorlardı. Dolar, o kadar fazla değişiklik geçirdi ki bunları özetlemeye bile sayfalarımız yetmeyebilir.
* Doların günümüze güçlü bir para birimi olarak gelmesinde dünya savaşlarının rolü oldu. ABD, Birinci Dünya Savaşı'ndan hiç zarar görmeden çıktı. Dolayısıyla 1920'lerden itibaren "rezerv para birimi" olarak İngiliz Pound'unun yerini almaya başladı. ABD, İkinci Dünya Savaşı'ndan da küresel bir güç olarak ortaya çıktığında dolar, daha çok değer kazandı.
* Siz dolaşımda 1, 5, 10, 20, 50 ve 100 dolarlık banknotlar görürsünüz. 100 dolarlık banknotların üçte ikisi ABD dışında el değiştirir. Oysa 2, 500, 1.000, 5.000, 10.000 dolarlık banknotlar da vardır. 2 dolarlık banknot piyasada çok az görülür. Amerikalıların bile yılda birkaç kez cüzdanlarında olur. Daha yüksek banknotları, bankalar kullanır. Piyasada olmaz. 100.000 dolarlık banknot da vardır. Merkez bankaları arasındaki para transferlerinde kullanılır. Merkez bankaları her yıl, 37 milyon adet kağıt para yeniler. Bunların değeri toplamda 696 milyon dolardır (Merkez bankaları diyoruz. Çünkü ülkede 11 merkez bankası var). Banknotlar üzerindeki desen ve yazılar, son 50 yıldan beri değişmemiştir. En çok 1 ve 100 dolarlık banknotlar kullanılır. Tedavülde (dolaşımda) 12.4 milyar adet 1 dolarlık banknot, 13.4 milyar adet de 100 dolarlık banknot bulunur. Diğer paralar (2, 5, 10, 20, 50), bu rakamlara yaklaşamaz bile.
* Amerikalılar 2 dolarlık banknotları sevmez. Halk da sevmez, kasiyerler de. Yazar kasalarda, 2 dolar için ayrılmış bölüm yoktur. Kasiyerin de müşterinin verdiği 2 dolarlık banknotu reddetme hakkı vardır. 2 dolar, paraları sayarken hesabı şaşırtır. "Tedavülden kalkacak" söylentileri de bazı fırsatçıların 2 dolar biriktirmesine neden olur. Eğer piyasadan çekilirse bu banknotlar, yüzlerce dolar değerinde olabilir. Eskiden cüzdanında çok sayıda 2 dolarlık banknot bulunan kimselerin kumarbaz olduğu anlaşılırdı. Çünkü kumarda çok kullanılıyordu. 2005 yılında Baltimore/Maryland'de Mike Bolesta adlı bir müşteri, 114 dolara otomobil radyosu satın aldı. Ödemeyi 57 adet, 2 dolarlık banknotla yaptı. Durumdan şüphelenen mağaza görevlisi polisi aradı. Polis Bolesta'yı kelepçeledi ve merkeze götürdü. Üç saatlik sorgusunun ardından durum netlik kazandı ve serbest bırakıldı. Bu durumda kim, 2 dolarlık banknot kullanmak ister ki?
* Amerikalılar madeni paraları 1792'de basmaya başladı. Ama yeterli olmadığı görülünce 1862'den itibaren kağıt paralar basıldı. İlk kağıt paranın (1 doların) üzerinde ABD'nin kurucusu ve ilk başkanı George Washington'un portresinin bulunduğunu mu sanıyorsunuz? Hayır. İlk portre, Salmon Chase'indi. Maliye Bakanı'ydı ve kendi portresinin olduğu kağıt paralar bastırmıştı. Altı yıl sonra yerini George Washington'a bıraktı. 1 dolarlık banknotlar, 1869'dan beri piyasada. Karısı Martha Washington (First Lady) bile bir dolarlık gümüş sertifika üzerinde yer aldı.
* ABD'nin 40'ıncı başkanı Ronald Reagan'ın kağıt paralarda yer alması teklif edildi ama bir türlü gerçekleşmedi. Başkanlığı sırasında (1981-1989 arasında iki kez başkan oldu) aldığı cesur askeri kararlarla "Rambo" lakabı verilen Reagan, siyasi tecrübesi olmadan, Hollywood aktörlüğünden Beyaz Saray'a geçen tek isimdi.
* "Kirli para" tanımını duymuşsunuzdur. Yasa dışı yollardan elde edilen paradır. Oysa eskiden, gerçekten kirli paraları ifade ediyordu. Kağıt paralar tam bir bakteri yuvasıydı. Yüzde 94'ü hastalık taşıyordu. Yüzde 6'sı ise öldürücü patojenler (hastalık oluşturan mikroplar) içeriyordu. Amerikalılar da kağıt parayı, kağıt olmaktan çıkardı. Artık yüzde 75 pamuktan, yüzde 25 ketenden yapılıyorlar. Buna rağmen paralar temiz değil. Günümüzde kağıt dolarların yüzde 90'ında uyuşturucu madde (özellikle kokain) kalıntısı bulunuyor.
* Paralardaki "Tanrıya Güveniyoruz" (In God We Trust) ifadesi İç Savaş'ta madeni paralara basılmaya başlandı. Daha sonra kağıt paralara uygulandı. 1955'ten itibaren, yasa gereği bütün paralara basıldı.
* Eskiyen paralar, zaman zaman piyasadan toplanıp yenileriyle değiştirilir. 1 dolarlık banknot çok fazla sürümde kalmasına rağmen 4.8 yılda yenisiyle değiştirilir. 10 dolarlık banknotun ömrü; 3.6 yıl, 100 doların ise 18 yıldır. Madeni paralar, 30 yıl geçmeden yenisiyle değiştirilmez. Eski kağıt paraları ne mi yaparlar? Binlerce parçaya ayırıp inşaat şirketlerine satarlar. Çimento ile karıştırıldığında son derece dayanıklı yapı malzemesi olurlar.
* Bir milyon adet 1 dolarlık banknot, tartıldığında "Volkswagen Beetle" kadar gelir. Bir milyon dolar tutan 20 dolarlık banknotun ağırlığı ise bir tekerleği kadardır. Bir millik (1.6 km'lik) mesafede yan yana bir cent dizerseniz, 844 dolar değerinde bozuk paraya ihtiyacınız olur. ABD'nin doğu-batı doğrultusunda (bir kıyısından diğerine) aynı parayı dizerseniz 2.5 milyon dolar değerinde bozuk para kullanmanız gerekir. Ne istatistikler ama!
* Bugün 20 dolarlık banknotların üzerinde 7'nci başkan Andrew Jackson'ın (1767 - 1845) portresi bulunuyor. Ama Jackson, kağıt paralara karşıydı ve tek ödeme aracının sadece altın ve gümüş madeni paralar olduğu düşüncesindeydi.
* İstatistiklere bakılacak olursa Amerikalılar her yıl, 62 milyon dolar değerinde bozuk parayı sokağa atıyor. Konuya biraz açıklık getirmek gerekirse, yere düştüğünde almıyor, alışverişte para üstü olarak verilen bozuk parayı bırakıyor. Marketler bunun için açık kumbaralar kullanıyor. Alınmayan bozukluklar birikiyor. Bozuğu olmayan vatandaşlar da bu kumbaradan ödemeyi tamamlıyor (Hiç kimse, sistemi kötüye kullanmaz).
* Amerikalılar 5 cent'e, içindeki metalden dolayı "nikel" derler. Ama İkinci Dünya Savaşı'nda bu paralar, içinde nikel olmadan basıldı. Nikel, savaş sanayinde kullanıldı.
* Amerikan dolarının sahtesinin yapılmaması için yarım düzine kadar güvenlik uygulaması vardır. Ama en basiti ne biliyor musunuz? Kalpazanlar aşırıya kaçıp çok kaliteli kağıt para basıyor. Orijinalinden daha gösterişli ise o para sahte demektir.
* Elinizdeki doların hikayesini bilmek istiyorsanız, internette "Where's George" sitesine girebilirsiniz. Paranın üzerindeki seri numarasından nerede, ne zaman basıldığı, ne kadar kullanım ömrü kaldığı vs bilgileri öğrenirsiniz.
* Dolar, diplomaside de kullanıldı. ABD, anlaşamadığı bazı küçük (çoğunlukla ada) devletini, silahla değil dolarla sindirdi. Doların gücünü, ilk kez Başkan William Howard Taft, 1909-1913 arasında kullandı.
* Amerikalılar, "pek işe yaramadığı için" 1 cent'lik madeni paraların piyasadan çekilmesini istiyor. 2016'da 1 cent'lik madeni para üretmenin maliyeti 1.5 cent olmuştu.
* Dolar banknotları yeşil renklidir. Neden? Fotoğraf makinesinin icadından sonra paraların resmi çekilerek sahtesi kolaylıkla yapılabiliyordu. Bunu önlemek için paralar yeşil oldu. Yeşil renk, zamanın makinelerini kolaylıkla atlatabiliyor, görüntü iyi çıkmıyordu. Ama daha sonraki yıllarda bu da yetmedi.
* Günümüzde kullanılan kağıt para dolarlarda, ultraviyole güvenlik şeridi, kabartılmış baskı, mikroyazılar, üç boyutlu güvenlik şeridi, renk değiştiren mürekkep ve filigran gibi uygulamalar bulunur.
* Kuzey Kore, sahte ABD doları basımında uzman. 50 ve 100 dolarlık sahte paralar, fark edilmeden dünya piyasalarında kullanılıyor. Bunu, Amerikan ekonomisini çökertmek için yapıyorlar.
* 13 rakamı, Katolik dünyada uğursuz kabul edilir (Eskiden otellerin 13'üncü odası yoktu. 12'den 14'e atlardı). Çünkü İsa'nın 13'üncü havarisi hain çıkmıştır. Ama kağıt para dolarda 13 rakamı pek çok yerde vurgulanır. Hem barışı hem savaşı temsil eden kartal, pençesinde 13 ok tutar. 13 zeytin yaprağı ve 13 meyvenin illüstrasyonu vardır. Mühürde 13 yıldız ve 13 şerit bulunur. Piramit 13 basamaklıdır. Sebebi, ülkenin 13 eyaletle kurulmuş olmasıdır.
* Bir kağıdı en fazla 400 kez katlayıp açarsınız. Sonra kat yerinden yırtılmaya başlar. Ama doları yırtılmadan önce 8 bin kez katlayıp cüzdanınıza koyabilirsiniz. Bu nedenle Amerikalılar, gerçek kağıdın kullanıldığı kağıt paraları rulo şeklinde taşıma alışkanlığı edinmişti. Bu alışkanlık günümüzde bile sürüyor. Kağıt paranız, kazara yırtılıp kopabilir. Yüzde 50'den fazlası kalmışsa bankalar yenisiyle değiştirir.
* 1979 ve 1980'de, kadınların seçimlerde oy kullanma hakkını savunmuş olan Susan Anthony için madeni "Anthony doları" basıldı. Ama popüler olmadı. ABD'nin 34'üncü başkanı Dwight Eisenhower için de dolar bastırıldı. Bakır-nikel alaşımıydı.
* Paralarını dolara göre ayarlayan Orta ve Güney Amerika devletlerine "Dolar Bloğu" deniyordu. Bu devletler dış ticaretlerinde doları esas kabul etmişler ve işlemlerini dolar üzerinden yapmışlardır. Bugün ise dolar uluslararası ticaretin ödeme aracıdır.
* ABD'nin yanı sıra, Antigua, Avustralya, Bahamalar, Barbados, Belize, Bermuda, Brunei, Cayman Adaları, Dominika, Fiji, Grenada, Guyana, Jamaika, Kanada, Liberya, Nauru, Puerto Rico, Singapur, Tayvan, Trinidad ve Tobago, Yeni Zelanda, Zimbabwe de kendi para birimleri olarak dolar kullanır.
* Banknotların en çok tartışılanı, 1 dolardır. Arka yüzündeki piramit sembolü değişik yorumlara yol açar. Bazı gözler, piramidin üzerindeki üçgeni, mason işaretine benzetirler. İddialarına kanıt olarak da Benjamin Franklin ile George Washington'un mason olmasını gösterirler. Oysa bu piramidin resmi açıklaması; maddiyatçı gücü, gelişmeyi ve mükemmelliği sembolize ettiği yolundadır.
* Günümüzde dünya ticareti, DPY birimleriyle dönmektedir. Bunlar; Dollar, Pound ve Yen'dir. Diğer para birimleri de kullanılabilir. Ama en çok pay, bu üç ülkenin (ABD, Birleşik Krallık ve Japonya) para birimlerindedir.
* İnternette, "usinflationcalculator.com" adresine yıl girdiğinizde, doların o yıldan günümüzde ya da istediğiniz bir tarihte hangi değerde olduğunu bulabilirsiniz. Örneğin 1913'teki 1 dolar, 2022'de 29.92 dolar olmuştur. Başlangıç yılı neden mi 1913? Çünkü o tarihten itibaren paradan sıfır atılmamıştır.
* Paraların da lakapları vardır. 1 cent'e "peni" (penny), 5 cent'e "nikel" (nickel), 10 cent'e "kuruş" ya da "onluk" (dime), 25 cent'e "çeyreklik" (quarter) denir. Doların hiç mi lakabı yok? Günümüzde bile argoda dolara "buck" deniyor. "Erkek geyik" demek. Eskiden mal değiş tokuşunda erkek geyikler, para kadar değerliydi. Ama "Buck's Party" diye bir terim duyarsanız, bunun parayla da geyikle de ilgisi olmaz. Bekarlığa veda partisidir.
